Dị ứng caffeine là gì? Biểu hiện và xử lý để tránh hậu quả

Caffeine là chất kích thích có mặt phổ biến trong cà phê, trà, nước tăng lực, chocolate, thậm chí cả trong một số loại thuốc. Caffeine thường được ưa chuộng nhờ khả năng giúp tỉnh táo, tăng tập trung. Tuy nhiên, không phải ai cũng “hợp tác” tốt với caffeine. Một số người sau khi sử dụng lại gặp phải các phản ứng lạ như ngứa, nổi mẩn, tim đập nhanh… Đây có thể là dấu hiệu của dị ứng caffeine, một phản ứng bất thường của hệ miễn dịch, ít gặp nhưng cần được nhận biết và xử lý đúng cách.

I – Tìm hiều về Caffeine

Caffeine là một chất kích thích tự nhiên thuộc nhóm alkaloid xanthine, có tác dụng trực tiếp lên hệ thần kinh trung ương. Nó giúp tăng sự tỉnh táo, cải thiện khả năng tập trung và giảm cảm giác mệt mỏi. Đây là hoạt chất phổ biến nhất trên thế giới, được tiêu thụ hằng ngày qua cà phê, trà, nước tăng lực, chocolate và một số loại thuốc giảm đau.

Caffeine xuất hiện tự nhiên trong hơn 60 loại thực vật, phổ biến nhất là:

– Hạt cà phê

– Lá trà xanh, trà đen

– Hạt ca cao

– Hạt guarana

– Yerba mate

Ngoài ra, caffeine còn được tổng hợp nhân tạo và bổ sung vào các sản phẩm như:

– Nước tăng lực, nước ngọt có ga (cola)

– Thực phẩm chức năng hỗ trợ giảm cân, tăng tỉnh táo

– Thuốc giảm đau (paracetamol – caffeine)

1. Tác dụng của caffeine

Khi được tiêu thụ với liều lượng hợp lý, Caffeine có thể mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe, chẳng hạn như:

– Tăng tỉnh táo, giảm buồn ngủ

Caffeine ức chế hoạt động của adenosine, một chất dẫn truyền thần kinh gây buồn ngủ tích tụ trong não vào cuối ngày. Khi adenosine bị chặn, hoạt động của dopamine và norepinephrine tăng lên, giúp bạn cảm thấy tỉnh táo, tập trung hơn.

Hiệu quả thường thấy sau 15 – 30 phút uống cà phê và có thể kéo dài từ 3 – 6 giờ, tùy cơ địa.

– Cải thiện khả năng tập trung và ghi nhớ ngắn hạn:

Nghiên cứu cho thấy caffeine có thể giúp tăng cường sự tỉnh táo tâm thần, cải thiện khả năng ghi nhớ thông tin trong thời gian ngắn. Đặc biệt hữu ích trong các tình huống cần làm việc liên tục vào ban đêm, hoặc ôn thi.

Caffeine giúp bạn cảm thấy tỉnh táo, bớt mệt mỏi, nâng cao khả năng tập trung và phản xạ thần kinh.

– Hỗ trợ hiệu suất tập luyện thể thao:

Caffeine giúp giảm cảm giác mệt mỏi, tăng độ bền và khả năng vận động nhờ kích thích giải phóng adrenaline. Ngoài ra, nó còn giúp tăng huy động axit béo tạo năng lượng, đặc biệt trong các bài tập cardio, chạy đường dài. Vì vậy, caffeine thường có mặt trong các thực phẩm bổ sung tiền tập luyện (pre-workout).

– Giảm đau đầu nhẹ và hỗ trợ một số thuốc giảm đau:

Caffeine gây co mạch nhẹ ở não, giúp giảm lưu lượng máu gây giãn mạch, yếu tố gây đau đầu. Trong y học, caffeine được kết hợp với paracetamol hoặc aspirin để tăng hiệu quả giảm đau.

Một số loại thuốc như Excedrin, Panadol Extra đều chứa caffeine như một thành phần hỗ trợ.

– Tăng chuyển hóa, hỗ trợ kiểm soát cân nặng:

Caffeine kích thích hệ thần kinh trung ương, làm tăng sinh nhiệt và thúc đẩy quá trình đốt cháy năng lượng. Theo một số nghiên cứu, cơ thể có thể tăng tiêu hao năng lượng từ 3 – 11% sau khi tiêu thụ caffeine.

Ngoài ra, caffeine còn giúp ức chế cảm giác thèm ăn nhẹ, hỗ trợ người đang kiểm soát cân nặng.

2. Tác dụng phụ và rủi ro

Mặc dù caffeine có thể mang lại nhiều lợi ích, nhưng việc lạm dụng hoặc dùng sai đối tượng có thể dẫn đến các tác dụng phụ đi kèm như:

– Mất ngủ, rối loạn giấc ngủ

Caffeine làm ức chế chất gây buồn ngủ tự nhiên trong não là adenosine, từ đó gây khó ngủ, ngủ không sâu, hoặc rối loạn chu kỳ giấc ngủ. Ảnh hưởng này có thể kéo dài tới 6 – 8 giờ sau khi uống, đặc biệt ở người chuyển hoá caffeine chậm do di truyền.

– Run tay, hồi hộp, tim đập nhanh

Caffeine kích thích hệ thần kinh giao cảm và làm tăng tiết adrenaline, dẫn đến cảm giác bồn chồn, run nhẹ, hồi hộp và tim đập nhanh. Người có bệnh tim, huyết áp cao hoặc rối loạn nhịp tim cần đặc biệt cẩn trọng.

– Căng thẳng, lo âu và kích thích quá mức

Sử dụng caffeine quá liều hoặc trên nền cơ địa nhạy cảm thần kinh có thể gây lo âu, cáu gắt, hoảng loạn nhẹ, đặc biệt ở người có tiền sử rối loạn lo âu. Một số trường hợp còn ghi nhận triệu chứng giống cơn hoảng loạn (panic attack).

– Đau đầu và buồn nôn

Ở một số người, caffeine liều cao hoặc khi dùng không đều có thể gây đau đầu, buồn nôn hoặc co thắt dạ dày. Mặt khác, thiếu caffeine đột ngột ở người phụ thuộc cũng là nguyên nhân gây đau đầu dạng “cai”.

– Phụ thuộc và triệu chứng “cai caffeine”

Dù không gây nghiện như chất ma tuý, caffeine vẫn có thể gây phụ thuộc tâm sinh lý nhẹ, đặc biệt với người sử dụng hằng ngày. Ngưng đột ngột có thể gây ra “hội chứng cai caffeine” với các biểu hiện như: đau đầu, mệt mỏi, khó tập trung, tâm trạng cáu gắt.

3. Liều lượng khuyến nghị

Theo FDA Hoa Kỳ, người trưởng thành khỏe mạnh có thể tiêu thụ tối đa khoảng 400 mg caffeine/ ngày ( khoảng 3 – 4 ly cà phê). Tuy nhiên:

– Phụ nữ mang thai: nên giới hạn dưới 200 mg/ngày

– Trẻ em và thanh thiếu niên: không nên dùng thường xuyên

– Người có bệnh tim mạch, huyết áp cao: nên tham khảo ý kiến bác sĩ

II – Dị ứng caffein là như thế nào?

Dị ứng caffeine là một phản ứng hiếm gặp của hệ miễn dịch, xảy ra khi cơ thể nhận diện caffeine là “chất lạ” và kích hoạt phản ứng dị ứng để loại bỏ chất đó. Điều này khác với nhạy cảm caffeine – trạng thái mà người dùng chỉ cảm thấy khó ngủ, run tay, tim đập nhanh do tiêu thụ quá mức.

Cụ thể, dị ứng caffeine là như thế nào?

Cơ thể người bình thường sẽ chuyển hóa caffeine và đào thải qua gan mà không gặp vấn đề gì. Nhưng với người bị dị ứng, hệ miễn dịch lại phản ứng quá mức, sản sinh ra kháng thể (IgE) và các chất trung gian như histamine, gây ra hàng loạt triệu chứng bất thường.

III – Nguyên nhân dị ứng với caffeine

Dị ứng caffeine là một rối loạn hiếm gặp của hệ miễn dịch, nhưng một khi đã xuất hiện thì có thể gây ra các triệu chứng nghiêm trọng từ ngoài da cho đến hô hấp. Dưới đây là các nguyên nhân được ghi nhận và phân tích theo cơ chế khoa học:

1. Phản ứng miễn dịch quá mức với caffeine

Ở người bình thường, caffeine được xem là chất trung tính, đi vào cơ thể và được chuyển hóa qua gan mà không gây vấn đề gì.

Tuy nhiên, với người có cơ địa dị ứng, hệ miễn dịch nhầm lẫn caffeine là chất lạ độc hại (antigen) và bắt đầu tạo ra kháng thể IgE để chống lại.

Khi caffeine xuất hiện trở lại lần sau, cơ thể đã “ghi nhớ” và kích hoạt hàng loạt phản ứng: giải phóng histamine, làm giãn mạch, tăng tính thấm mao mạch, gây ra nổi mẩn đỏ, sưng phù, ngứa, thậm chí khó thở.

2. Cơ địa dị ứng bẩm sinh hoặc miễn dịch yếu

Những người có cơ địa dị ứng (hay gặp dị ứng với thức ăn, mỹ phẩm, thuốc, phấn hoa…) có nguy cơ cao hơn bị dị ứng caffeine. Trẻ nhỏ và người già có hệ miễn dịch chưa hoàn thiện hoặc đã suy yếu, cũng dễ rơi vào tình trạng nhạy cảm quá mức với các chất thông thường, kể cả caffeine.

Một số bệnh lý nền như hen suyễn, viêm da cơ địa, lupus ban đỏ… cũng khiến hệ miễn dịch hoạt động bất thường và dễ phản ứng với caffeine.

3. Yếu tố di truyền

Nếu cha mẹ hoặc người thân trong gia đình từng có tiền sử dị ứng (kể cả không phải với caffeine), khả năng bạn cũng mang gen dị ứng là rất cao.

Mặc dù chưa có gen “dị ứng caffeine” riêng biệt được xác định, nhưng các gen liên quan đến hoạt động miễn dịch, như gen HLA, IL-4, IL-13… có thể khiến cơ thể dễ kích hoạt phản ứng dị ứng hơn người bình thường.

4. Khả năng chuyển hóa caffeine kém (do biến thể gen CYP1A2)

Caffeine được chuyển hóa chủ yếu nhờ enzyme CYP1A2 trong gan. Một số người mang biến thể chậm của gen này khiến caffeine bị giữ lại trong cơ thể lâu hơn, làm tăng nguy cơ gây kích ứng hoặc phản ứng miễn dịch.

Gen CYP1A2 là một gen mã hóa cho enzyme cytochrome P450 1A2, một loại enzyme quan trọng trong gan, chịu trách nhiệm chuyển hóa nhiều loại thuốc và chất kích thích, đặc biệt là caffeine

Đây không chỉ là lý do khiến một số người dễ “say cà phê”, mất ngủ kéo dài, mà còn có thể liên quan đến phản ứng dị ứng tiềm ẩn nếu caffeine tích tụ vượt ngưỡng cơ thể chịu được.

5. Tiêu thụ caffeine với liều lượng cao đột ngột

Ngay cả người không có tiền sử dị ứng cũng có thể gặp phản ứng cấp tính nếu dùng quá nhiều caffeine trong thời gian ngắn, đặc biệt là:

– Uống nhiều hơn 3 – 4 ly cà phê/ ngày

– Dùng kết hợp nước tăng lực, cà phê, chocolate, thuốc giảm đau chứa caffeine

– Khi cơ thể không kịp xử lý lượng caffeine lớn, hệ miễn dịch có thể coi đó là mối đe dọa cấp tính và phản ứng như một dạng “báo động giả”.

6. Tác động từ các thành phần đi kèm caffeine

Trong các sản phẩm như nước tăng lực, viên uống giảm cân, thực phẩm chức năng, caffeine thường đi kèm với các hoạt chất khác như: Guarana, taurine, nhân sâm, B-vitamins, hương liệu nhân tạo…

Những chất này có thể gây phản ứng cộng hưởng, khiến caffeine trở nên khó dung nạp hơn, làm tăng nguy cơ dị ứng ở người có cơ địa nhạy cảm.

IV – Biểu hiện dị ứng caffeine

Dị ứng caffeine thường khởi phát từ vài phút đến vài giờ sau khi bạn sử dụng thực phẩm hoặc đồ uống chứa chất này. Các dấu hiệu có thể khác nhau ở mỗi người, tùy vào cơ địa và mức độ phản ứng của cơ thể.

1. Triệu chứng dị ứng caffeine mức độ nhẹ

Các triệu chứng nhẹ thường dễ bị nhầm với căng thẳng, say cà phê hoặc mệt mỏi:

– Nổi mẩn đỏ rải rác, đặc biệt ở cổ, lưng hoặc cánh tay

– Ngứa ngáy nhẹ, cảm giác châm chích dưới da

– Buồn nôn, đau bụng nhẹ

– Cảm thấy bồn chồn, khó tập trung

– Chóng mặt thoáng qua

– Mí mắt hoặc môi hơi sưng nhẹ

Mẩn đỏ có thể biến mất sau vài giờ, nhưng cũng có trường hợp kéo dài đến 1 – 2 ngày nếu không xử lý.

2. Biểu hiện dị ứng với caffeine mức độ trung bình

Các triệu chứng bắt đầu rõ ràng hơn và ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày:

– Mẩn đỏ lan rộng, vùng da bị ngứa rát khó chịu

– Đau bụng quặn, tiêu chảy hoặc đầy bụng

– Tim đập nhanh, cảm giác hồi hộp, lo âu không rõ nguyên nhân

– Run tay, vã mồ hôi, mất kiểm soát nhẹ

– Đau đầu dữ dội, không giống đau đầu do mất ngủ

– Khó thở nhẹ hoặc cảm giác thở không sâu được

3. Biểu hiện dị ứng caffeine mức độ nặng 

Đây là tình trạng khẩn cấp, có thể đe dọa đến tính mạng:

– Sưng mặt, môi, mí mắt, lưỡi hoặc cổ họng, gây tắc nghẽn đường thở

Phù mạch ở vùng mặt gây khó chịu

– Khó thở nặng, thở khò khè, tím môi

– Tụt huyết áp đột ngột, người lả đi

– Mạch yếu, tim đập chậm rồi nhanh loạn nhịp

– Toát mồ hôi lạnh, mất ý thức, co giật, thậm chí ngưng thở

V – Dị ứng caffeine có giống với nhạy cảm caffeine không?

Rất nhiều người nhầm lẫn giữa dị ứng caffeine và nhạy cảm với caffeine, vì cả hai đều gây ra các triệu chứng khó chịu sau khi uống cà phê, trà hay nước tăng lực. Tuy nhiên, đây là hai phản ứng hoàn toàn khác nhau về bản chất, cơ chế và mức độ nguy hiểm:

VI – Cách xử lý khi bị dị ứng caffeine

Khi nghi ngờ bị dị ứng caffeine, điều quan trọng là xác định nhanh mức độ phản ứng để đưa ra cách xử lý phù hợp. Càng can thiệp sớm, nguy cơ biến chứng càng được giảm thiểu.

1. Trường hợp nhẹ

Bước 1: Ngưng ngay tất cả thực phẩm, đồ uống hoặc thuốc có chứa caffeine (cà phê, trà, nước tăng lực, sô cô la, thuốc giảm đau…).

Bước 2: Uống nhiều nước lọc, tốt nhất là nước ấm, để tăng tốc độ đào thải caffeine qua thận.

Bước 3: Nếu thấy ngứa nhiều có thể dùng các kem bôi chứa thành phần như chiết xuất rau má để giảm ngứa. Trường hợp nếu muốn dùng thuốc thì phải hỏi ý kiến người có chuyên môn

Chiết xuất rau má chứa các hoạt chất như asiaticoside, madecassoside, asiatic acid  đã được nghiên cứu là có khả năng làm dịu các phản ứng viêm da và giảm cảm giác ngứa.

( Xem thêm: Yoosun Rau má giá bao nhiêu )

Bước 4: Nghỉ ngơi trong không gian yên tĩnh, tránh ánh sáng mạnh, hạn chế hoạt động thể chất trong vài giờ.

Lưu ý: Theo dõi biểu hiện trong 24 – 48 giờ. Nếu triệu chứng giảm dần, không cần can thiệp y tế sâu hơn.

2. Trường hợp trung bình

Thực hiện các bước giống như xử lý dị ứng nhẹ. Kết hợp uống nước điện giải để bù muối, bù nước nếu bị tiêu chảy hoặc mất nhiều mồ hôi. Nếu cảm thấy tức ngực, thở nông, hoặc hồi hộp kéo dài, nên đến cơ sở y tế gần nhất để được theo dõi mạch, huyết áp, điện tim (ECG).

3. Trường hợp dị ứng nặng

Gọi cấp cứu 115 ngay lập tức. Đặt bệnh nhân nằm ngửa, nâng chân cao, giữ bình tĩnh cho đến khi nhân viên y tế đến. Không cho uống thuốc, ăn hoặc di chuyển người bệnh nếu đang khó thở hoặc có dấu hiệu tụt huyết áp.

Mang theo bao bì thực phẩm hoặc thuốc đã dùng, giúp bác sĩ xác định nguyên nhân và xử trí nhanh hơn.

Caffeine mang lại nhiều lợi ích cho người khỏe mạnh, nhưng với những ai dị ứng caffeine, chỉ một lượng rất nhỏ cũng có thể gây ra phản ứng.Tốt nhất nên tránh hoàn toàn caffeine và tham khảo Bác sĩ chuyên khoa dị ứng để xác định chính xác và xử lý kịp thời.

Tìm hiểu thêm:

• Bị dị ứng thuốc tây phải làm sao
• Cách chữa dị ứng dầu máy

Tài liệu tham khảo:

1. Ethics in the work of acting for patients

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8585703/

2. Is Caffeine a Cognitive Enhancer?

https://journals.sagepub.com/doi/10.3233/JAD-2010-091315

3. Effects of caffeine on human health

https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0265203021000007840

4. Caffeine Use Disorder: A Comprehensive Review and Research Agenda

https://www.liebertpub.com/doi/10.1089/jcr.2013.0016