Bị dị ứng thuốc tây nên làm gì? Biểu hiện và cách xử lý

Thuốc tây là một phần quan trọng trong quá trình điều trị bệnh, giúp rút ngắn thời gian phục hồi và cải thiện chất lượng sống. Tuy nhiên, không phải ai dùng thuốc cũng an toàn tuyệt đối. Dị ứng thuốc tây là một tình trạng không hiếm gặp và có thể tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu không được xử lý kịp thời.

I – Tìm hiểu về thuốc tây

Trong cuộc sống hiện đại, thuốc tây là cụm từ quen thuộc với hầu hết mọi người – từ những viên thuốc cảm sốt thông thường đến các loại kháng sinh, thuốc điều trị bệnh mãn tính. Tuy nhiên, không phải ai cũng thực sự hiểu rõ thuốc tây là gì, có mấy loại và làm sao để sử dụng an toàn, hiệu quả.

1. Thuốc tây là gì?

Thuốc tây là cách gọi phổ biến ở Việt Nam để phân biệt với thuốc đông y (thuốc nam, thuốc bắc). Thuốc tây là các chế phẩm dược được sản xuất bằng công nghệ hiện đại, có chứa hoạt chất hóa học hoặc sinh học, được sử dụng để phòng ngừa, điều trị hoặc chẩn đoán bệnh.

Thuốc tây thường có tác dụng nhanh, rõ ràng, được nghiên cứu và kiểm soát nghiêm ngặt bởi các cơ quan y tế quốc tế và trong nước.

2. Phân loại thuốc tây

Thuốc tây rất đa dạng, có thể được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí:

Theo tác dụng:

– Thuốc điều trị triệu chứng: Hạ sốt, giảm đau, chống dị ứng…

– Thuốc điều trị nguyên nhân: Kháng sinh, kháng virus, thuốc kháng ung thư…

– Thuốc phòng ngừa: Vaccine, thuốc hỗ trợ miễn dịch…

– Thuốc hỗ trợ điều trị: Vitamin, khoáng chất, men tiêu hóa…

Thuốc tây được bào chế công nghiệp với liều lượng và thành phần rõ ràng, được kiểm nghiệm và cấp phép bởi các cơ quan y tế.

Theo dạng bào chế:

– Thuốc uống: Viên nén, viên nang, siro, bột pha

– Thuốc tiêm: Tiêm bắp, tiêm tĩnh mạch

– Thuốc bôi ngoài da: Kem, gel, thuốc mỡ

– Thuốc đặt: Đặt hậu môn, đặt âm đạo

– Thuốc xịt – hít: Xịt mũi, khí dung

Theo quy định sử dụng:

– Thuốc kê đơn: Chỉ dùng khi có chỉ định của bác sĩ (kháng sinh, thuốc điều trị tim mạch…)

– Thuốc không kê đơn (OTC): Có thể tự mua tại nhà thuốc nhưng vẫn cần dùng đúng liều

3. Ưu điểm và hạn chế của thuốc tây

Ưu điểm:

– Hiệu quả nhanh, rõ rệt

– Dễ sử dụng, đa dạng hình thức

– Được nghiên cứu kỹ lưỡng, có bằng chứng khoa học

Hạn chế:

– Có thể gây tác dụng phụ nếu dùng sai cách

– Gây nhờn thuốc, kháng thuốc (đặc biệt là kháng sinh)

– Nguy cơ dị ứng, tương tác thuốc nếu không được kiểm soát tốt

4. Nguyên tắc sử dụng thuốc tây an toàn

– Dùng đúng thuốc – đúng liều – đúng thời điểm

– Không tự ý uống theo kinh nghiệm người khác

– Không lạm dụng thuốc giảm đau, kháng sinh

– Khai báo tiền sử dị ứng, bệnh lý nền với bác sĩ

– Tuân thủ hướng dẫn bảo quản, uống thuốc đúng cách (trước ăn, sau ăn, không nhai viên bao tan trong ruột…)

II – Dị ứng thuốc tây là gì? Khác gì với tác dụng phụ của thuốc?

Dị ứng thuốc tây là phản ứng quá mức của hệ miễn dịch khi cơ thể nhận diện một loại thuốc nào đó là “kẻ xâm nhập” dù thuốc đó vốn được dùng để điều trị bệnh. Khi xảy ra dị ứng, hệ miễn dịch sản sinh ra kháng thể chống lại thuốc, gây ra các triệu chứng từ nhẹ đến nghiêm trọng.

Nhiều người nhầm lẫn giữa dị ứng thuốc và tác dụng phụ của thuốc, nhưng đây là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau. Hiểu rõ sự khác biệt giữa hai phản ứng này không chỉ giúp người bệnh sử dụng thuốc an toàn hơn, mà còn hỗ trợ bác sĩ và dược sĩ đưa ra phương án điều trị phù hợp, tránh những rủi ro đáng tiếc cho sức khỏe.

Bảng phân biệt dị ứng thuốc và tác dụng phụ của thuốc

III – Nguyên nhân gây dị ứng thuốc

Việc hiểu rõ nguyên nhân gây dị ứng thuốc giúp người dùng chủ động phòng ngừa và xử lý kịp thời, tránh các biến chứng nặng có thể đe dọa đến tính mạng.

Dưới đây là các nguyên nhân phổ biến nhất dẫn đến dị ứng thuốc tây:

1. Phản ứng quá mẫn của hệ miễn dịch

Đây là nguyên nhân cốt lõi gây ra tình trạng dị ứng thuốc. Khi thuốc được đưa vào cơ thể, hệ miễn dịch một số người sẽ hiểu nhầm thuốc là “kẻ thù” và tạo ra các phản ứng chống lại nó. Điều này khiến cơ thể sản sinh ra kháng thể (IgE) cùng các chất trung gian như histamin

Điều đặc biệt là phản ứng này có thể xảy ra ngay cả với liều rất nhỏ, và không liên quan gì đến liều lượng hay thời gian dùng thuốc.

2. Tiền sử dị ứng hoặc cơ địa nhạy cảm

Người có cơ địa dị ứng (từng bị dị ứng với thực phẩm, phấn hoa, bụi mịn, mỹ phẩm…) hoặc đã từng dị ứng với thuốc trước đó sẽ có nguy cơ cao bị dị ứng với các loại thuốc tây khác.

Ví dụ: Nếu bạn từng dị ứng với Penicillin thì không nên dùng các thuốc cùng nhóm beta-lactam khác như Amoxicillin, Cephalexin… trừ khi được bác sĩ kiểm tra chuyên biệt.

Nếu bạn đã từng bị dị ứng với Penicillin có thể dễ bị dị ứng chéo với các loại thuốc khác

3. Yếu tố di truyền

Một số người sinh ra đã mang trong mình khả năng phản ứng quá mức với các chất lạ. Nếu trong gia đình có người bị dị ứng thuốc (đặc biệt là sốc phản vệ), thì bạn cũng có nguy cơ cao hơn gặp tình trạng tương tự.

4. Sử dụng thuốc sai cách

Việc dùng thuốc không đúng chỉ định – như tự ý tăng liều, uống nhầm thuốc, hoặc dùng thuốc không phù hợp với tình trạng bệnh – có thể khiến cơ thể bị quá tải, dẫn đến phản ứng dị ứng. Ngoài ra, uống thuốc khi bụng đói, dùng cùng rượu bia, hoặc không tuân thủ hướng dẫn sử dụng cũng là những yếu tố kích hoạt phản ứng bất thường.

5. Tương tác giữa các loại thuốc

Khi dùng nhiều thuốc cùng lúc (ví dụ: kháng sinh, thuốc giảm đau, thuốc điều trị bệnh nền…), nguy cơ xảy ra tương tác thuốc tăng cao. Một số thuốc có thể làm thay đổi cách cơ thể chuyển hóa thuốc khác, khiến nồng độ trong máu tăng đột ngột và kích hoạt dị ứng.

Đây là lý do vì sao việc tự ý dùng thuốc không theo đơn rất nguy hiểm, đặc biệt ở người cao tuổi hoặc bệnh nhân có bệnh lý nền.

6. Tá dược, chất bảo quản hoặc hương liệu trong thuốc

Không phải ai cũng dị ứng với thành phần chính của thuốc. Có nhiều trường hợp dị ứng là do tá dược, phẩm màu, hương liệu hoặc chất bảo quản có trong thuốc. Các thành phần này thường được dùng để:

– Tạo mùi vị (đặc biệt trong siro, viên ngậm)

– Tạo màu (trong viên nang)

– Ổn định hoạt chất

– Kéo dài hạn dùng

Do đó, người có cơ địa dị ứng nên đọc kỹ thành phần phụ trong toa thuốc, hoặc trao đổi với dược sĩ để chọn loại thuốc phù hợp hơn.

7. Tiêm thuốc hoặc dùng đường tĩnh mạch

Một số thuốc khi tiêm vào cơ thể (đặc biệt là qua tĩnh mạch) sẽ đi thẳng vào hệ tuần hoàn và gây phản ứng dị ứng nhanh, dữ dội hơn đường uống. Vì thế, mọi thuốc tiêm đều cần theo dõi sát sau khi sử dụng, đặc biệt lần đầu tiên dùng.

IV – Triệu chứng của dị ứng thuốc

Dị ứng thuốc có thể xảy ra ngay sau vài phút dùng thuốc, nhưng cũng có trường hợp xuất hiện chậm sau vài giờ đến vài ngày. Mức độ phản ứng của mỗi người là khác nhau – có người chỉ bị nổi mẩn nhẹ, nhưng cũng có trường hợp phản ứng dữ dội dẫn đến sốc phản vệ và tử vong nếu không cấp cứu kịp thời.

Các triệu chứng thường được chia thành 2 nhóm chính: mức độ nhẹ và mức độ nặng.

1. Mức độ nhẹ – Thường gặp, nhưng không nên chủ quan

– Ngứa da, nổi mề đay, ban đỏ: Da xuất hiện các mảng đỏ, nổi cộm, ngứa râm ran hoặc rát, thường lan nhanh trên ngực, lưng, bụng, tay chân. Đây là biểu hiện phổ biến nhất của dị ứng thuốc.

– Sưng nhẹ ở vùng mặt: Có thể thấy sưng mí mắt, sưng môi, sưng mặt nhẹ, gây cảm giác căng tức hoặc biến dạng nhẹ vùng da bị ảnh hưởng.

– Nổi mẩn từng mảng hoặc toàn thân: Dạng mẩn có thể giống như phát ban, hồng ban, lan tỏa từng đốm hoặc đồng đều khắp cơ thể.

– Ngứa mũi, hắt hơi, chảy nước mũi: Đây là dấu hiệu tương tự như dị ứng thời tiết, nhưng nếu xuất hiện ngay sau khi uống thuốc thì cần nghĩ đến phản ứng thuốc.

– Ho khan, cảm giác ngứa cổ họng: Có thể là biểu hiện nhẹ ban đầu trước khi tiến triển nặng.

Dị ứng thuốc là phản ứng bất thường của cơ thể với một loại thuốc

2. Mức độ nặng – Cảnh báo nguy hiểm, cần cấp cứu khẩn cấp

– Khó thở, thở khò khè, tức ngực: Đây là dấu hiệu cho thấy đường thở đang bị phù nề, có thể gây ngạt nếu không xử lý nhanh. Người bệnh thường cảm thấy nghẹt cổ, không hít sâu được, thở dốc, có thể ho liên tục.

– Sưng phù lan rộng ở lưỡi, cổ họng, mặt: Gây cản trở hô hấp, nói khó, nuốt khó, có cảm giác “bị siết cổ”.

– Chóng mặt, choáng váng, tụt huyết áp: Là dấu hiệu của sốc phản vệ. Người bệnh có thể xanh xao, lạnh tay chân, mồ hôi vã ra, nhịp tim nhanh, sau đó lịm dần đi.

– Ngất xỉu, mất ý thức: Cấp độ nguy hiểm nhất – có thể dẫn đến ngừng tim – ngừng thở nếu không được cấp cứu trong “thời gian vàng” (5 phút đầu).

– Sốc phản vệ: Là phản ứng dị ứng toàn thân, xảy ra nhanh chóng, có thể đe dọa tính mạng. Đây là tình huống y tế khẩn cấp, cần tiêm Adrenaline (Epinephrine) ngay lập tức và đưa người bệnh đến bệnh viện.

V – Ai dễ bị dị ứng với thuốc?

Không phải ai dùng thuốc cũng bị dị ứng, nhưng có những nhóm đối tượng mà nguy cơ xảy ra phản ứng bất thường cao hơn rất nhiều. Việc nhận diện đúng nhóm nguy cơ giúp bác sĩ và dược sĩ đưa ra phác đồ phù hợp, đồng thời giúp người bệnh chủ động phòng ngừa.

1. Trẻ em và người cao tuổi

Trẻ em có hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, khả năng thải độc của gan, thận còn yếu. Do đó, khi dùng thuốc – đặc biệt là thuốc kháng sinh, kháng viêm – trẻ dễ gặp phản ứng dị ứng, nổi mề đay hoặc nặng hơn là phù nề đường thở.

Người cao tuổi thì ngược lại,  chức năng gan – thận bị suy giảm theo tuổi tác, khiến quá trình chuyển hóa và đào thải thuốc chậm hơn. Điều này dẫn đến tích lũy thuốc trong cơ thể, tăng nguy cơ phản ứng dị ứng, kể cả với những thuốc từng dùng an toàn trước đó.

2. Người có bệnh lý nền mãn tính

Những người mắc các bệnh như:

– Hen phế quản, viêm da cơ địa, mề đay mạn tính

– Bệnh tự miễn (lupus ban đỏ, viêm khớp dạng thấp…)

– Tiền sử dị ứng thực phẩm, mỹ phẩm

Thường có hệ miễn dịch nhạy cảm, dễ bị “kích hoạt” quá mức bởi thuốc. Dù là thuốc uống, thuốc bôi hay tiêm, họ đều có nguy cơ cao phản ứng mạnh với một số hoạt chất hoặc tá dược.

3. Người đang dùng nhiều loại thuốc cùng lúc (đa trị liệu)

Đây là tình trạng phổ biến ở bệnh nhân mắc nhiều bệnh lý cùng lúc như cao huyết áp, tiểu đường, tim mạch, đau xương khớp… hoặc đang điều trị tại bệnh viện.

Việc sử dụng nhiều thuốc đồng thời có thể dẫn đến tương tác thuốc – thuốc, làm tăng độc tính hoặc thay đổi cách cơ thể phản ứng với thuốc, dẫn đến dị ứng không lường trước.

4. Phụ nữ mang thai hoặc sau sinh

Trong thời kỳ mang thai và sau sinh, nội tiết tố trong cơ thể người phụ nữ thay đổi mạnh mẽ, từ đó ảnh hưởng đến hệ miễn dịch. Cơ thể trở nên nhạy cảm hơn với các tác nhân lạ, bao gồm cả thuốc.

Sự thay đổi sinh lý trong thai kỳ khiến mẹ trở nên nhạy cảm hơn với các loại thuốc

Ngoài ra, tâm lý căng thẳng, thiếu ngủ, sức đề kháng giảm sau sinh cũng là yếu tố góp phần làm tăng nguy cơ dị ứng thuốc ở nhóm đối tượng này.

5. Người từng bị dị ứng thuốc hoặc phản ứng dị ứng khác

Những ai từng bị sốc phản vệ, nổi mề đay, ngứa, sưng mặt sau khi dùng thuốc (đặc biệt là kháng sinh, thuốc giảm đau) cần cực kỳ cẩn trọng nếu phải sử dụng lại thuốc đó hoặc thuốc cùng nhóm.

Tình trạng dị ứng có thể tái phát và nặng hơn ở lần tiếp theo, thậm chí đe dọa tính mạng nếu không được xử lý đúng cách.

VI – Bị dị ứng thuốc tây nên làm gì? Cách xử lý đúng 

Khi dị ứng với thuốc tây, việc hiểu và thực hiện đúng các bước xử lý sẽ giúp hạn chế rủi ro và bảo vệ an toàn tính mạng:

Bước 1: Ngưng ngay thuốc nghi gây dị ứng

– Dừng ngay lập tức việc dùng thuốc nghi ngờ gây phản ứng.

– Ghi nhớ tên thuốc, liều dùng, thời gian xuất hiện triệu chứng để báo cho bác sĩ.

– Nếu đang dùng nhiều loại thuốc, nên ngưng toàn bộ và đến cơ sở y tế để được xác định nguyên nhân.

Bước 2: Xử lý theo mức độ triệu chứng

Trường hợp dị ứng nhẹ:

– Uống thuốc kháng histamin như Loratadin, Cetirizine (theo hướng dẫn của bác sĩ hoặc dược sĩ).

– Dùng kem bôi dị ứng ngoài da có chứa thành phần như chiết xuất rau má nếu ngứa nhiều.

Tham khảo: kem bôi da Yoosun Rau má 

– Uống nhiều nước, nghỉ ngơi, theo dõi trong vòng 24–48 giờ.

– Nếu triệu chứng không giảm hoặc lan rộng, cần đi khám.

Trường hợp dị ứng nặng:

– Gọi cấp cứu 115 hoặc đưa người bệnh đến bệnh viện ngay lập tức.

– Nếu có sẵn bút tiêm Epinephrine (EpiPen), tiêm ngay vào mặt ngoài đùi.

– Cho người bệnh nằm nghiêng, nâng chân cao nếu tụt huyết áp.

– Không cho ăn uống, không tự dùng thêm thuốc nếu chưa có chỉ định bác sĩ.

– Mang theo vỏ thuốc đã dùng hoặc đơn thuốc đến cơ sở y tế để hỗ trợ bác sĩ chẩn đoán.

Bước 3. Sau dị ứng – cần làm gì tiếp?

– Khám chuyên khoa để xác định chính xác thuốc gây dị ứng.

– Được kê thuốc thay thế hoặc liệu pháp phòng ngừa dị ứng trong tương lai.

– Ghi chú lại loại thuốc đã dị ứng vào hồ sơ y tế cá nhân.

VII – Cách phòng tránh dị ứng thuốc tây

Dù nhẹ hay nặng, dị ứng thuốc tây đều ảnh hưởng đến sức khỏe và có thể dẫn đến biến chứng nguy hiểm như sốc phản vệ. Tuy nhiên, bạn hoàn toàn có thể chủ động phòng tránh dị ứng với thuốc tây bằng những cách đơn giản sau:

1. Khai báo rõ ràng tiền sử dị ứng khi đi khám

Hãy thông báo cho bác sĩ, dược sĩ biết nếu bạn từng dị ứng với bất kỳ loại thuốc nào, kể cả dị ứng nhẹ như ngứa da, nổi mẩn.

Ghi nhớ tên thuốc đã từng dị ứng hoặc mang theo đơn thuốc cũ để đối chiếu.

Nếu có tiền sử dị ứng thực phẩm, mỹ phẩm, phấn hoa…, cũng nên nói rõ vì đây là yếu tố làm tăng nguy cơ dị ứng thuốc.

2. Tuyệt đối không tự ý mua và dùng thuốc

Không nên dùng lại đơn thuốc cũ, đơn thuốc của người khác hoặc uống thuốc theo lời mách bảo.

Với các loại thuốc dễ gây dị ứng như kháng sinh, giảm đau, thuốc gây mê, chống viêm, cần được bác sĩ kê đơn và theo dõi chặt chẽ.

Đặc biệt cẩn thận với thuốc tiêm – chỉ nên dùng ở cơ sở y tế có nhân viên chuyên môn.

Mỗi lần dùng thuốc, cơ thể có thể phản ứng khác nhau

3. Kiểm tra kỹ thành phần và hướng dẫn sử dụng

Trước khi dùng thuốc, hãy đọc kỹ tờ hướng dẫn sử dụng:

– Thành phần hoạt chất

– Các tá dược như chất bảo quản, màu tổng hợp, hương liệu – có thể là nguyên nhân gây dị ứng

– Các cảnh báo đặc biệt liên quan đến dị ứng

– Nếu từng dị ứng với một hoạt chất, hãy tránh dùng các thuốc cùng nhóm.

4. Theo dõi phản ứng sau khi dùng thuốc mới

Trong vòng 30 phút đến 48 giờ đầu sau khi uống hoặc tiêm thuốc, hãy quan sát cơ thể kỹ:

– Có nổi mẩn, ngứa, khó thở, sưng mặt, chóng mặt?

– Nếu có dấu hiệu bất thường → ngưng thuốc ngay và đi khám

– Người từng dị ứng nặng nên tránh dùng thuốc lần đầu khi ở nhà một mình.

5. Không dùng lại thuốc tây đã từng gây phản ứng

Một số người chủ quan nghĩ rằng “lần trước chỉ nổi mẩn nhẹ” nên vẫn dùng lại – đây là sai lầm lớn!

Phản ứng dị ứng có thể nặng hơn ở lần tiếp theo – thậm chí dẫn đến sốc phản vệ.

Nếu cần dùng thuốc cùng nhóm, cần có chỉ định và theo dõi sát của bác sĩ chuyên khoa.

6. Luôn mang theo thông tin cảnh báo dị ứng

Với người từng sốc phản vệ hoặc dị ứng thuốc nặng, nên mang theo:

– Thẻ y tế ghi rõ tên thuốc đã dị ứng

– Danh sách thuốc cần tránh

– Số điện thoại người thân khẩn cấp

– Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể kê bút tiêm Epinephrine (EpiPen) để phòng ngừa sốc phản vệ.

7. Làm test dị ứng nếu có nguy cơ cao

Nếu bạn có cơ địa dị ứng nặng, tiền sử phản ứng thuốc phức tạp, bác sĩ có thể chỉ định:

– Test da (test chích hoặc test lăn)

– Xét nghiệm máu đo kháng thể dị ứng (IgE đặc hiệu)

– Kết quả này giúp xác định chính xác loại thuốc nên tránh trong tương lai.

Một viên thuốc có thể là “cứu tinh”, nhưng cũng có thể trở thành “thủ phạm” nếu bạn chủ quan. Dị ứng thuốc tây không phải chuyện hiếm, và đôi khi chỉ một phản ứng nhỏ cũng là lời cảnh báo từ cơ thể. Lắng nghe cơ thể, dùng thuốc đúng cách và đừng ngại hỏi dược sĩ – vì sức khỏe của bạn luôn là điều quan trọng nhất!

Tham khảo thêm:

• Bị dị ứng tôm phải làm sao? Nguyên nhân và cách chữa dị ứng tôm cua
• Bị dị ứng mỹ phẩm nên kiêng ăn gì và nên ăn gì?

Tài liệu tham khảo:

1. Drug allergy

https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/drug-allergy/symptoms-causes/syc-20371835

2. Research articles on Drug Allergy

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/?term=drug+allergy