Bị sứa cắn phải làm sao? Hướng dẫn xử lý đúng cách

Mùa hè đến cũng là lúc nhiều người háo hức đi biển, tắm mát và tham gia các hoạt động dưới nước. Tuy nhiên, bên cạnh ánh nắng, gió biển và làn nước trong xanh thì những sinh vật biển như sứa có thể gây ra một số tình huống không mong muốn, điển hình là bị sứa cắn hay còn gọi là bị dính tua sứa. Vậy khi gặp tình huống này, chúng ta cần xử lý như thế nào cho đúng?

I – Tìm hiểu về sứa biển

Sứa biển (tên tiếng Anh: Jellyfish) là sinh vật thuộc ngành Cnidaria, lớp Scyphozoa. Dù gọi là “cá”, nhưng chúng không phải là cá mà là động vật không xương sống, có cấu tạo cơ thể đơn giản với 95% là nước.

1. Đặc điểm sinh học của sứa

– Cơ thể hình chuông, mềm, trong suốt hoặc có màu sắc sặc sỡ tùy loài. Di chuyển bằng cách co bóp thân để đẩy nước – tạo lực đẩy ngược giúp sứa trôi nổi.

– Tua sứa (tentacles): Bao quanh thân, chứa các tế bào chích (nematocyst) có khả năng tiêm nọc độc.

– Không có não, xương, tim, hay phổi – nhưng có hệ thần kinh đơn giản, cảm nhận ánh sáng, mùi và trọng lực.

2. Vòng đời của sứa biển

Vòng đời sứa gồm nhiều giai đoạn:

– Phôi → Ấu trùng (planula) → bám vào đá → phát triển thành thể polyp (giống san hô), Polyp phân bào thành các thể ephyra → phát triển thành sứa trưởng thành (medusa)

Một số loài có tuổi thọ chỉ vài giờ, số khác có thể sống vài tháng. Đặc biệt, loài Turritopsis dohrnii được gọi là “sứa bất tử” vì có thể đảo ngược vòng đời trở lại thể polyp.

Sứa là một loài sinh vật biển không xương sống

3. Tác động và mối nguy hiểm với con người

Không phải tất cả sứa đều nguy hiểm, nhưng nhiều loài có thể gây tổn thương nặng nề khi tiếp xúc. Các loài sứa độc phổ biến:

4. Cơ chế chích và nọc độc

Tua sứa chứa hàng triệu tế bào chích (cnidocytes). Mỗi tế bào chứa một “mũi lao siêu nhỏ” – khi bị kích thích, nó phóng ra trong vài nano giây, tiêm nọc độc vào da. Nọc sứa chứa các hợp chất: neurotoxin, cytotoxin, và protein enzyme – gây đau, viêm, phá hủy mô hoặc gây phản ứng thần kinh.

5. Vai trò của sứa trong hệ sinh thái

– Là mắt xích trung gian trong chuỗi thức ăn biển: ăn sinh vật phù du, cá con, đồng thời bị ăn bởi rùa biển, cá mặt trăng, chim biển…

– Sứa chết cung cấp dưỡng chất cho các sinh vật đáy.

– Một số loài hút bã thải hữu cơ, góp phần làm sạch nước biển.

6. Ứng dụng sứa trong nghiên cứu và y học

Protein phát quang xanh (GFP) từ sứa Aequorea victoria được dùng trong công nghệ sinh học, giúp phát hiện gene và tế bào ung thư.

Nọc sứa đang được nghiên cứu làm thuốc giảm đau, chống viêm, hoặc thuốc điều trị tim mạch.

II – Bị sứa cắn là gì?

Thực chất, sứa không “cắn” mà gây tổn thương qua các tua sứa chứa tế bào chích (nematocyst). Khi tiếp xúc với da người, các tế bào này sẽ phóng ra nọc độc như phản xạ tự vệ. Đây chính là nguyên nhân khiến người bị dính tua sứa có cảm giác đau rát, sưng đỏ và nhiều triệu chứng khó chịu khác.

Bị sứa lửa cắn khi tắm biển là tai nạn thường gặp

III – Nguyên nhân bị sứa cắn

Một số nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng sứa đốt:

1. Tiếp xúc trực tiếp với tua sứa chứa tế bào chích

Tua sứa có hàng triệu tế bào chích (nematocyst), chứa nọc độc. Khi bị kích thích (do chạm phải), tế bào này phóng ra mũi kim siêu nhỏ, tiêm độc vào da chỉ trong vài phần triệu giây. Dù sứa còn sống hay đã chết, tua sứa vẫn có thể gây phản ứng.

2. Vô tình chạm vào sứa trôi dạt gần bờ

Khi thủy triều lên hoặc nước biển chuyển động mạnh, sứa thường bị cuốn gần vào bờ. Người tắm biển vô tình chạm phải tua sứa dưới nước mà không thấy rõ.

Khi thấy sứa trôi dạt vào bờ, tránh tiếp xúc trực tiếp bằng tay trần

3. Không mặc đồ bảo hộ khi bơi hoặc lặn biển

Diện tích da tiếp xúc với nước càng nhiều thì nguy cơ bị tua sứa va quệt càng cao. Mặc bikini, quần short hoặc lặn không đồ bảo vệ tăng rủi ro bị chích.

4. Không để ý cảnh báo hoặc vùng nước có sứa

Một số khu vực có biển báo “cảnh báo sứa” nhưng du khách bỏ qua. Nước biển đục, vùng nhiều sinh vật phù du thường dễ có sứa xuất hiện.

5. Chạm vào sứa bằng tay trần (dù đã chết)

Sứa bị mắc cạn hoặc trôi dạt vào bờ trông có vẻ vô hại, nhưng tua sứa vẫn còn hoạt động. Nhiều người (đặc biệt là trẻ nhỏ) tò mò sờ vào, dẫn đến bị chích.

IV – Biểu hiện khi bị con sứa đốt 

Nếu chẳng may tiếp xúc với tua sứa dưới nước, bạn sẽ gặp một số triệu chứng phổ biến sau đây:

1. Cảm giác đau rát tại vùng da tiếp xúc

Người bị sứa cắn thường mô tả cảm giác giống như bị bỏng hoặc chích điện. Mức độ đau tùy theo loài sứa, thời gian tiếp xúc và cơ địa mỗi người.

2. Da nổi vết lằn, mẩn đỏ hoặc phát ban

Vùng da bị tua sứa quệt qua thường hiện rõ vệt đỏ kéo dài, hình zích-zắc hoặc lằn ngang. Có thể kèm mẩn ngứa, phồng rộp, hoặc phát ban nhỏ li ti.

Các triệu chứng khi bị sứa biển cắn

3. Sưng tấy và ngứa dữ dội

Sau vài phút đến vài giờ, da bắt đầu sưng nhẹ hoặc ngứa rát như dị ứng. Có thể kéo dài vài ngày nếu không xử lý đúng cách.

4. Tê bì hoặc co thắt cơ (trường hợp nặng)

Một số người cảm thấy tê ở tay, chân, hoặc cơ mặt. Có thể bị co giật nhẹ cơ bắp, nhức đầu, chóng mặt.

5. Biểu hiện toàn thân – cảnh báo nguy hiểm

Nếu thấy các triệu chứng dưới đây, cần đưa nạn nhân đến bệnh viện ngay:

– Khó thở, thở khò khè

– Đau ngực, tim đập nhanh

– Buồn nôn, nôn mửa, tụt huyết áp

– Choáng váng, mất ý thức

!Lưu ý quan trọng:

– Không phải ai cũng có phản ứng giống nhau. Có người chỉ đỏ nhẹ, có người phản ứng mạnh như dị ứng toàn thân.

– Trẻ em, người già, người có cơ địa dị ứng dễ bị phản ứng mạnh hơn người bình thường.

V – Bị sứa cắn có nguy hiểm không?

Mức độ nguy hiểm khi bị sứa cắn phụ thuộc vào loài sứa, diện tích da tiếp xúc và cơ địa của từng người. Phần lớn trường hợp chỉ gây ra các biểu hiện nhẹ như đau, rát, ngứa, sưng đỏ tại chỗ.

Tuy nhiên, vẫn có một số trường hợp đặc biệt nguy hiểm:

– Sứa hộp (Box Jellyfish) hoặc sứa lửa có nọc độc rất mạnh, có thể gây sốc phản vệ, tụt huyết áp, suy hô hấp, thậm chí gây tử vong trong một số ít trường hợp.

– Ở người có cơ địa dị ứng, trẻ nhỏ hoặc người già, phản ứng có thể nghiêm trọng hơn dù chỉ tiếp xúc trong thời gian ngắn.

VI – Bị sứa cắn phải làm sao? Các bước xử lý đúng

Sứa đốt có thể gây ra những phản ứng nghiêm trọng nếu không xử lý kịp thời. Hãy ghi nhớ các bước sau để bảo vệ sức khỏe.

Bước 1: Rời khỏi vùng nước ngay lập tức

Tránh bị đốt thêm hoặc gặp nguy hiểm khác (sốc, ngất trong nước).

Bước 2: Rửa vùng da bị đốt bằng nước biển hoặc nước muối loãng

Tuyệt đối không dùng nước ngọt, vì nước ngọt có thể làm các tế bào chích chưa kích hoạt tiếp tục phóng nọc độc.

Bước 3: Gỡ bỏ tua sứa nếu còn dính trên da

Dùng nhíp hoặc thẻ nhựa (ATM, căn cước) để gạt nhẹ theo chiều ngang. Không dùng tay trần để chạm vào tua sứa.

Dùng thẻ nhựa để loại bỏ phần tua sứa còn bám trên da.

Bước 4: Trung hòa nọc độc bằng giấm (nếu phù hợp)

Dùng giấm trắng (axit axetic 5%) đổ nhẹ lên vùng da khoảng 30 giây nếu nghi ngờ sứa lửa hoặc sứa hộp.

Nếu không chắc loài sứa, không dùng giấm bừa bãi vì có thể làm tình trạng nặng hơn.

Bước 5. Chườm lạnh để giảm đau

Dùng khăn bọc đá lạnh chườm lên vùng da bị đốt khoảng 10–15 phút/lần.

Bước 6: Theo dõi triệu chứng và đến cơ sở y tế nếu có dấu hiệu nặng

!Những điều không nên làm:

– Không rửa bằng nước ngọt

– Không chà xát, cào gãi vùng da bị đốt

– Không đắp cồn, nước tiểu, xà phòng, hay kem bôi không rõ nguồn gốc

– Không gỡ tua sứa bằng tay trần

( Xem thêm: Côn trùng cắn bôi thuốc gì?)

VII – Cách phòng tránh bị sứa cắn

Mặc dù không thể tránh hoàn toàn việc gặp sứa khi đi biển, nhưng bạn có thể giảm nguy cơ bị sứa đốt bằng những cách sau:

1. Kiểm tra cảnh báo sứa trước khi tắm biển

Tại nhiều bãi biển, sẽ có biển báo hoặc cờ hiệu nếu khu vực đó đang có sứa. Tránh xuống nước nếu có cảnh báo đỏ hoặc biển báo “có sứa”.

2. Mặc đồ bơi kín hoặc wetsuit khi lặn biển

Sử dụng quần áo dài tay, bó sát hoặc đồ bảo hộ giúp giảm diện tích da tiếp xúc. Kính bơi và mũ lặn cũng giúp bảo vệ vùng đầu, mặt.

3. Không chạm vào sứa, kể cả khi đã chết

Tua sứa có thể vẫn còn chứa nọc độc và gây chích dù sứa không còn sống.

4. Tránh bơi ở vùng nước đục hoặc có nhiều mảnh sứa trôi

Những nơi này thường là môi trường sứa tập trung hoặc bị cuốn vào bờ. Cẩn trọng khi đi dạo ven biển – sứa dạt bờ vẫn có thể gây đốt nếu bạn giẫm phải.

5. Trang bị kiến thức sơ cứu và mang theo dụng cụ cần thiết

Nên mang theo giấm trắng, nhíp, nước muối sinh lý khi đi biển – dùng trong trường hợp sơ cứu sứa cắn. Nếu có trẻ em đi cùng, giám sát sát sao khi trẻ chơi gần mép nước.

VIII – Giải đáp nhanh các thắc mắc thường gặp khi bị sứa cắn

Tổng hợp các câu hỏi – giải đáp phổ biến khi bị sứa đốt:

1. Bị sứa cắn ngứa bôi gì?

Khi bị sứa cắn và có cảm giác ngứa, rát, khó chịu, bạn có thể bôi một số loại kem hoặc gel làm dịu da, giảm viêm và ngăn ngừa sẹo có chứa thành phần rau má, lô hội hay vitamin B5

( Xem thêm: Thành phần chính kem Yoosun Rau má)

2. Bị sứa đốt có để lại sẹo không?

-> Bị sứa cắn có thể để lại sẹo, tùy vào các yếu tố sau:

Mức độ tổn thương da:

– Nếu vết cắn nhẹ, chỉ gây mẩn đỏ hoặc ngứa thì thường không để lại sẹo.

– Nếu bị sứa có độc tính cao (như sứa hộp, sứa lửa), vết thương sâu hoặc phồng rộp, nguy cơ để lại sẹo cao hơn.

Cách xử lý ban đầu:

– Sơ cứu sai cách như chà xát mạnh, rửa bằng nước ngọt hay cào gãi có thể làm da tổn thương nặng thêm → dễ để lại sẹo.

– Nếu xử lý đúng (rửa nước muối, dùng giấm, giữ vệ sinh vùng da tổn thương), da sẽ hồi phục nhanh và hạn chế thâm sẹo.

Cơ địa & chăm sóc hậu cắn:

– Người có cơ địa dễ để lại sẹo (sẹo lồi, sẹo thâm) cần bôi thêm kem phục hồi da sau khi vết thương lành.

– Nên tránh nắng và giữ ẩm để giảm nguy cơ tăng sắc tố, thâm lâu dài.

3. Bị sứa đốt kiêng ăn gì và nên ăn gì 

Một số thực phẩm có thể gây ngứa thêm, làm chậm quá trình hồi phục hoặc để lại thâm sẹo:

4. Sứa đốt bao lâu thì khỏi?

Tùy vào mức độ tổn thương, người bị sứa cắn có thể hồi phục trong thời gian khác nhau:

– Trường hợp nhẹ (đa số): Thường tự khỏi sau 1 – 3 ngày

– Trường hợp vừa – tổn thương rõ trên da: Mất khoảng 5–7 ngày để giảm hẳn, có thể để lại vết thâm

– Trường hợp nặng – loài sứa độc hoặc dị ứng mạnh: Có thể cần vài tuần để phục hồi hoàn toàn, kèm chăm sóc y tế

Bị sứa đốt không đáng sợ nếu bạn biết cách xử lý và chăm sóc đúng. Quan trọng là làm sớm – làm chuẩn – ăn lành mạnh. Mọi thắc mắc vui lòng liên hệ 1800 1125 để được giải đáp chi tiết.

Tham khảo thêm:

• Bị sâu cắn phải làm sao? Cách xử lý khi bị sâu đốt ngay tại nhà
• Bị rết cắn có sao không? Có nguy hiểm không?

Tài liệu tham khảo:

1. Jellyfish stings: Diagnosis and treatment

https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290

2. Jellyfish Sting Treatment

https://www.webmd.com/first-aid/jellyfish-stings-treatment

3. Jellyfish sting symptoms

https://www.healthline.com/health/jellyfish-sting

4. Jellyfish and other sea creature stings

https://www.nhs.uk/conditions/jellyfish-and-other-sea-creature-stings/